Lễ Chúa Giáng sinh lại đến với thông điệp không đổi: “Bình an dưới thế cho người thiện tâm”. Người thiện tâm sẽ có niềm vui bình an trong tâm hồn và đồng thời sẽ tạo nên một xã hội bình an. Nhưng rõ hơn lúc nào, thông điệp này có vẻ lạc lõng giữa lòng một thế giới đang có rất nhiều mối bất ổn. Nhìn vào thực trạng thế giới ngày nay, người ta hoang mang không rõ nó đang đi từng bước tới một xã hội bình an hay một xã hội đầy mối bất an. Nỗi hoang mang phần nào có thể nhận ra qua những tác phẩm văn chương, một dạng thức phản ảnh tâm trạng thời đại. Nói cho hợp với ngôn ngữ thời đại, câu hỏi sẽ là: thế giới tương lai của chúng ta sẽ là một utopia hay một dystopia.

Utopia (tiếng Latinh) là một điển tích văn học nói về một xã hội lý tưởng, nơi có đầy đủ phẩm chất của sự sống. Utopia là hình ảnh cuộc sống ở vườn địa đàng được miêu tả trong kinh điển Thiên Chúa Giáo. Ở đó mọi người đều bình đẳng, tâm trí không vướng mắc tội lỗi, chúng sinh đối với nhau tràn ngập yêu thương, trong một môi trường bình an và phong phú tài nguyên.

Trái ngược lại, dystopia (tiếng Hy Lạp) là một xã hội điêu tàn do hậu quả của ách thống trị độc tài áp bức. Cuộc sống đầy bất an bởi nạn khủng bố. Dân chúng nghèo đói do suy thoái kinh tế. Người đối với người toàn những mánh lới xấu xa với não trạng buông thả trong lối sống vô luân.

Trong khi danh xưng utopia đã có trên văn học Tây phương từ thế kỷ 16, danh xưng dystopia phải đến thể kỷ 19 mới có. Rồi sau thế chiến II, ám ảnh dystopia trở nên phổ cập. Nó phản ảnh nỗi sợ hãi bị hủy diệt bởi vũ khí nguyên tử và hóa học. Nỗi ám ảnh càng ngày càng lớn cho đến ngày nay, các nhà tâm lý học cho biết dystopia không còn là một ý niệm mơ hồ, nhưng là một ý thức lo lắng thật sự. Ý thức này lộ diện rõ nhất trong trí óc của các nhà văn, những người có óc trực giác bén nhậy đi trước thời đại. Chính họ đã tiên tri về thế giới tương lai theo mô thức dystopia.

Dựa vào những tác phẩm nói về dystopia, giới điện ảnh Hollywood triệt để khai thác viễn ảnh này. “Được” đánh trúng tâm lý, thiên hạ ùn ùn móc tiền túi mua vé xem phim để được đối diện với nỗi sợ hãi, qua một tương lai ảo. Tôi xin đưa ra vài hình ảnh tượng trưng mà họ mô tả. Thế giới tương lai sẽ bị cai trị bởi những nhà lãnh đạo độc tài hay bởi hệ thống điện toán siêu thông minh. Quan chức và công dân thực sự của thế giới ấy là những tên robot. Con người trở thành những công nhân nô lệ. Để kìm kẹp con người trong tình trạng nô lệ, óc con người sẽ bị xóa bỏ trí nhớ, bị tẩy não, để thay vào đó là những mệnh lệnh và chương trình làm việc. Dân chúng bị phân chia thành nhiều khu định cư, xếp đặt theo nhu cầu lao động chuyên ngành. Tư tưởng tự do không còn, con người bị kiểm soát bởi chế độ quản chế lương thực và hệ thống an ninh theo dõi… Các bạn có thể tìm thấy tất cả những hình ảnh này qua những tập chuyện được chuyển thành phim rất ăn khách như Terminator, The Hunger Games, the Giver, Divergent, Edge of Tomorrow …v.v. và v.v.

Cũng có nhiều học giả, đóng vai tiên tri thời đại, có nhận định cùng chiều với “nhóm dystopia”. Họ đưa ra hình ảnh thế giới hiện tại làm dẫn chứng cho nhận định của họ. Chẳng hạn chủ trương khủng bố của nhóm ISIS; hiện tượng nước mạnh áp chế nước nhỏ; những nhà lãnh đạo độc tài khùng; tình trạng khan hiếm năng lượng và lương thực; bệnh đại dịch AIDS và Ebola; sự biến đổi khí hậu toàn cầu…. Thế giới hầu như không còn chỗ nào có thể được coi là utopia. Ngay tại nước Mỹ, nơi được cho là một quốc gia khuôn mẫu về tự do tư tưởng và dân chủ. Vào tháng 10-2014 vừa qua thành phố Oklahoma đã cho phép nhóm thờ Satan cử hành “lễ đen” (black mass) dưới phòng hội của tòa thị chánh, dù có hằng trăm ngàn người phản đối. Ông tỉnh trưởng không thể ngăn cản chúng vì chính chức vụ của ông là phải bảo vệ lý tưởng tự do của hiến pháp Mỹ, trong đó xác định rằng mọi tôn giáo đều được quyền bình đẳng. Điều trớ trêu của sự kiện là lý tưởng tự do đã tiếp tay cho những kẻ xấu lợi dụng. Những kẻ khủng bố được quyền tự do mang súng. Hiện nay, vì ngăn ngừa nạn khủng bố, Mỹ đang trên đường hy sinh lý tưởng “utopia” tự do và bình đẳng của mình để kiểm soát dân chúng chặt chẽ hơn.

Dĩ nhiên cũng có nhiều học giả có nhận định ngược chiều với viễn ảnh dystopia. Lời nhận định của những vị này đáng cho chúng ta chú ý hơn. Nhà văn James Hilton chẳng hạn, ông cho rằng xã hội utopia có thật. Qua cuốn ký sự Lost Horizon (Chân trời thất lạc), ông thuật lại chuyện 4 người sống sót sau vụ máy bay bị rơi trên rặng núi Himalayas. Họ được cứu rồi đưa về sống trong tu viện “Trăng Xanh” (Blue Moon) xứ Tây Tạng. Ở đó họ khám phá ra một mảnh đất bình an đúng như những gì đã miêu tả về utopia.

Dòng đời trôi theo thời gian và sẽ đưa chúng ta tới tương lai, nhưng một tương lai thế nào. Đó là vấn đề của thời đại hôm nay, của mỗi người trong cộng đồng. Dĩ nhiên chúng ta không thể ngây thơ tin vào một xã hội utopia quá lý tưởng hay một xã hội dystopia quá bi thảm. Tuy nhiên hai hình ảnh về utopia và dystopia bắt buộc phải có. Bởi vì làm sao con người có thể tạo tác một xã hội tương lai nếu không có một hình ảnh gợi ý về nó. Văn chương đóng vai trò cụ thể hóa viễn tượng ấy. Việc làm này cũng là nhiệm vụ của tôn giáo, hay chính trị, hoặc một triết thuyết. Tuy nhiên văn chương và điện ảnh bao giờ cũng là hai dạng truyền thông gây ấn tượng mạnh nhất, hấp dẫn nhất, và phổ cập hơn cả. Để rồi cuối cùng ai cũng thấy rõ một điều chắc chắn là: trong viễn ảnh tương lai, nơi nào thiếu tình yêu nơi đó sẽ là dystopia.

Triết gia Ernst Bloch nhận định rằng: utopia là niềm hứng khởi trong ý thức con người chứ không mang ý nghĩa một nơi chốn. Nó là nguyên lý của hy vọng. Utopia là tâm điểm của sự chuyển hóa. Chúng ta tin vào một tương lai có thể kiểm soát bởi những cố gắng không ngừng. Lý do giản dị vì chúng ta vẫn còn niềm tin vào bản tính thiện của con người. Thiện tâm là cấu trúc của xã hội bởi vì xã hội là thành quả của những gì con người nắm giữ. Sự hiện hữu của văn hóa dystopia chỉ để cảnh báo con người đừng có những chọn lựa sai lầm mà thôi. Nó không thể là một thế giới tương lai của chúng ta.

Thời sự cũng đã chứng minh ngay trong bối cảnh dystopia vẫn có những người thiện tâm. Cách đây vài hôm, ngày 16/12/2014, một tên khủng bố vào quán cà phê Lindt Chocolate Café ở Sydney bắt cóc 15 người. Chủ quán là anh Tori Johnson đã cướp súng của hắn để giúp 15 người khách chạy thoát. Johnson đã bị hắn bắn chết. Một khách trong tiệm là cô luật sư Katrina Dawson đã lấy thân mình che đạn cho người bạn mang thai, nên cũng bị chết. Bao nhiêu người thương tiếc hai nạn nhân. Cả một rừng hoa đã đặt ở góc phố trước của tiệm.

Quang cảnh nơi đặt hoa thương tiếc Tori Johnson và Katrina Dawson (hình: Bennetts/Getty)

Vào thời Đức Giêsu ra đời, tất cả những bất công, áp chế, kỳ thị, tàn ác… đều có mặt. Đức Giêsu không tránh né chúng, Người đã hứng chịu nỗi bất công bi đát ấy nhưng không nói ngược lại niềm tin vào con người. Người đến để nhắc nhở con người hãy yêu thương lẫn nhau.

Đức Giêsu giảng rằng dystopia chỉ là hậu quả của sự lựa chọn sai lầm, nhưng có thể sửa đổi. Bởi vì thế giới không thể bình an nếu còn có những ác tâm bùng lửa ganh ghét, thù hận, tàn bạo, bóc lột. Mỗi năm vào dịp lễ Giáng Sinh, thông điệp “Bình an dưới thế cho người thiện tâm” lại nhắc nhở nhân loại hãy chung sức xây dựng một thế giới bình an.

ĐỖ NGỌC TRANG

(Cựu Giáo sư Việt Văn, Trung học Kiến Tường; Elk Grove, California Noel 2014)

________

Hình minh họa từ Internet.